Цахилгаан орон

Физикийн шинжлэх ухаанд цахилгаан цэнэгийн эргэн тойрон дахь орон зай нь эсвэл хугацаанаас хамааран өөрчлөгдөхсоронзон ороны орчин нь цахилгаан орон гэж нэрлэгддэг шинж чанарыг агуулж байдаг. Энэхүү цахилгаан орон нь бусад цахилгаан цэнэгтэй биеүүдэд хүчний үйлчлэл үзүүлдэг. Цахилгаан ороны ойлголтыг Майкл Фарадей гэдэг физикч физикийн шинжлэх ухаанд оруулж ирсэн.

Цахилгаан орон нь ньютон/кулон (N C⁻¹) гэсэн СИ системийн нэгжээр илэрхийлэгдэх вектор орон бөгөөд мөн вольт/метрээр (V m⁻¹) тодорхойлогддог. Аливаа цэг дээрх ороны чиглэлийг тухайн цэг дээр байрлуулсан эерэг туршуул цэнэг дээр үйлчлэх хүчний чиглэлээр тодорхойлдог. Цахилгаан орны хүчлэгийг тухайн цэг дээрх цахилгаан цэнэгт үйлчлэх хүчийг тэр цэнэгийн хэмжээнд харьцуулсан харьцаагаар тодорхойлж болно. Цахилгаан орон нь ороны эрчимийн квадратаас хамаарсан энергийн нягт бүхийцахилгаан энергитэй байдаг.

Хөдөлж буй цэнэг нь дан ганц цахилгаан орон үүсгэхгүй мөн соронзон оронг үүсгэдэг бөгөөд ерөнхийлөн авч үзвэл цахилгаан болон соронзон оронууд нь бүрэн салангид үзэгдлүүд биш юм. Тухайлбал ямар нэгэн ажиглагч зөвхөн цахилгаан оронг тэмдэглэж авлаа гэхэд өөр тоололын систем дэхь ажиглагч цахилгаан орон болон соронзон орон хоюуланг нь хүлээж авах жишээтэй. Ийм учираас "цахилгаан соронзон" эсвэл "цахилгаан соронзон орон" гэж ярьдаг. Квант механикт цахилгаан соронзон ороны өөрчлөлтийг фотон гэдэг бөгөөд фотоны энерги нь квантчлагддаг.

Тодорхойлолт

Цахилгаан орон дахь хөдөлгөөнгүй цэнэгтэй эгэл бөөмд түүний цэнэгээс нь шууд хамаарсан хүч үйлчилдэг. Цэнэг болон хүч хоёрын хамааралын хувьд цахилгаан орон тогтмол байна:

энд  нь эгэл бөөмд үзүүлж буй цахилгаан ороны үйлчлэлийн хүч, q нь түүний цэнэг бөгөөд  нь эгэл бөөмийн оршин буй цахилгаан орны хүчлэг юм.

Энэ хамаарал нь зөвхөн цэнэг хөдөлгөөнгүй байхад хүчинтэйг санах хэрэгтэй. Бусад үед харилцан үйлчлэлийн хүч нь илүү ерөнхий томьёолол болох Лоренцийн хүчнийтэгшитгэлээр тодорхойлогдоно.

Дээрх тэгшитгэл нь зөвхөн хөдөлгөөнгүй цэнэгүүд орших цахилгаан орныг тодорхойлж буй юм. Ийм учираас физикчид туршуул цэнэг гэдэг ойлголтыг хэрэглэдэг. Тухайн цэг дээрх цахилгаан орныг хэмжихийн тулд жижиг "туршуул цэнэгийг" байрлуулж түүнд үйлчлэх хүчийг хэмжиж улмаар цахилгаан орныг нь дээрх тэгшитгэлийн дагуу тооцоолж олдог.

Тодорхойлолтын дагуу цахилгаан ороны чиглэлийн түүний эерэг цэнэгт үзүүлэх хүчний чиглэлийн дагуу харин сөрөг цэнэгийн хувьд түүнд үйлчлэх хүчний эсрэг чиглэлд байна. Ижил цэнэгүүд түлхэлцдэг, эсрэг цэнэгүүд таталцдаг учир эерэг цэнэгүүдээс үүсч буй цахилгаан орон нь тэдгээрээс цацарсан чиглэлд байдаг бол сөрөг цэнэгүүдийн хувьд тэдгээрлүү орсон чиглэлд байдаг.

Цахилгаан орон нь суперпозицын зарчимд захирагдана. Хэрэв нэгээс илүү цэнэг буй тохиолдолд дурын цэг дээрх нийлбэр цахилгаан орон нь цэнэг бүрийн дангаараа буй тохиолдолд үүсгэх цахилгаан оронуудын вектор нийлбэртэйтэнцүү байна.

Хэрэв энэ зарчимыг хязгааргүй олон маш жижиг цэнэгийн элементүүдийн хувьд өргөтгөвөл дараах томъёо гарна:

энд

 нь цэнэгийн нягт буюу нэгж эзэлхүүнд оногдох цэнэгийн хэмжээ.

Эрчим хүчний гуйлга ба Монгол Улс

“Алтан дээр суусан гуйлгачин” гэж биднийг гадаадын томоохон хэвлэлүүд уул уурхайн баялагтай нь холбон шоглон бичих нь бий. Тэг­вэл манай улс нар, салхи, ус гэх мэт сэргээгдэх эрчим хүчний төдий­гүй дулааны, цахилгааны станцын гол эх үүсвэр болсон хүрэн нүүрс­ний ч арвин нөөцтэй хэрнээ ОХУ-аас импортын эрчим хүчний “гуйл­га” хийсээр өдийг хүрч байна. Энэ бай­дал яах аргагүй алтан дээр суу­сан гуйлгачны үлгэрийг харуулж, дотор “маажих” мэт. Манай улс эр­чим хүчээ дотооддоо хангаад зог­сох­гүй, гаднын улсуудад худалдаа­лах бүрэн боломжтой гэдгийг ал­баныхан ч, салбарын мэргэжилт­нүүд ч  хэлдэг. Үүнийг стаститик тоо ч батлан харуулна. Жишээлбэл, ма­най улсын нарны эрчим хүчний нийт нөөц 4800 терраватт цаг, сал­хиных нь 8100 терраватт цаг бай­даг хэмээн салбарын яамнаас тоо­цоолон гаргажээ. Энэ нь асар их хэмжээний нөөцтэй гэсэн үг. Хэ­дийгээр дээрх нөөцийн 10 хувийг л бодитой нөөц хэмээн тооцсон ч бү­рэн ашиглаж чадвал дотоодын­хоо хэрэгцээг төдийгүй дэлхийн, Азийн хэд хэдэн улсын хэрэгцээг энэ нөөцөөрөө хангах боломжтой юм байна. Тухайлбал, Өмнөд Со­лонгосын жилийн хэрэглээ гэхэд 400 терраватт цаг байдаг ажээ. Ин­гэ­хээр манай улс Азийн супер сүл­жээнд холбогдож дэлхий даяар эр­чим хүчээ экспортлох бүрэн бо­ломж­той юм. Нөгөө талаас манай нүүрсний нөөц асар их буюу бат­лагд­сан нь  160 орчим тэрбум тонн. Үүнээс “Эрдэнэс-Тавантолгой” ком­панийн нөөц дөнгөж 16 тэрбум тонн буюу аравны нэг нь л гэсэн үг юм. Тэгэхээр хэрэв санаагаар болдог бол манайд эрчим хүч гаргаж авах бүхий л нөөц нь байгаа гээд бодохоор бид гадаадаас эрчим хүч өндөр үнээр авч царайчлах нь байтугай, дэлхийд эрчим хүчний салбарын томоохон тоглогч болж гялалзах тавилантай баймаар. Гэтэл бодит байдал дээр бүх зүйл эсрэгээрээ байгаа нь харамсалтай. Манайх нэг кВт цахилгааныг до­тоод­доо 116 төгрөгөөр үйлдвэрлэ­дэг. Харин ОХУ-аас импортоор 130 төг­рөгөөр авч иргэд, аж ахуй нэг­жид үүнээс харьцангуй бага буюу алдагдалтай үнээр зардаг. Тухайл­бал, айл өрхөд 79.80-96 төгрөгөөр ху­далдаалж байгаа бол уул уур­хайн болон үйлдвэрлэлийн компа­ниу­дад үүнээс 20-30 хувиар нэмж эр­чим хүчээ борлуулдаг жишигт саях­наас шилжсэн. Энэ нь эрчим хүчний салбарын алдагдлыг бага боловч нугална хэмээн албаныхан таамаглаж буй. Манай эрчим хүч­ний салбар хамгийн их татаастай, төрийн мөнгөөр “угжуулж” амьдар­даг хэмээн албаныхан шүүмжил­дэг.  Иймдээ ч эрчим хүчний үнийг чө­лөөлж, салбараа “аваръя” хэ­мээн удаан ярьсан ч өнөөдөр үр дүн алга.

ИМПОРТ БА ХЭРЭГЛЭЭ

Манай улсын цахилгаан, ду­лааны хэрэглээ сүүлийн жилүүдэд огцом өсч буй. Энэ хэрээр ч ОХУ-аас авах импортын цахилгааны хэ­рэглээ өсч байгаа. Сүүлийн гурван жилийн хугацаанд ОХУ-аас авч байгаа эрчим хүчний импорт гурав дахин өссөн гэх тоо бий. Өнгөрсөн онд манайх өвлийн ид ачааллын үед 878 мВт цахилгаан хэрэглэсэн бол энэ өвлийн хувьд 960 орчим мВт цахилгаан хэрэглэхээр тоо­цоо­той байгаа аж. Гэтэл манай ул­сын цахилгааны хүчин чадал ер­дөө 739 мВт гэдгийг Эрчим хүчний зохицуулах хорооноос мэдэгдсэн. Тиймээс ОХУ-аас авах цахилгааны импортоо нэмэгдүүлж, 350 орчим сая кВт болгосон аж. Манай улс ид ачааллын үе буюу 18.00-22.00 цагийн хооронд ОХУ-аас эрчим хүчээ нэмэлтээр авч “аргалдаг”. Импортын эрчим хүч нэмэгдэхийн хэрээр дотооддоо үйлдвэрлэдгээс илүү үнэтэй эрчим хүчний хэрэглээ улам нэмэгдээд л байна гэсэн үг. “ОХУ үнээ нэмэхэд бид юу ч хэлж чадалгүй дагах нь мэдээж. Сүүлийн жилүүдэд ОХУ манайд худалдаал­даг эрчим хүчний хэмжээгээ нэмэх сонирхолгүй байгаа ч бид гуйгаад л авч байгаа” хэмээн Эрчим хүчний яамны  газрын дарга Эрдэнэпүрэв он­цолсон. Түүнчлэн манай улс ОХУ-аас авдаг эрчим хүчнийхээ төлбөрийг ам.доллараар төлдөг учир ханшийн савлагаа ч дарамт үзүүлж байгаа ажээ. Манай улсын эрчим хүчний хэрэглээ  2020 гэхэд хоёр дахин нэмэгдэнэ гэсэн тооцоо бий. Тэгэхээр дотоодын хүчин чад­лаа нэмэгдүүлэхийн тулд ашиглал­тад оруулахаар төлөвлөж байгаа ч олон жил дамнан цаасан дээрээ­сээ ховхроогүй ТЭЦ V болон Эгийн голын усан цахилгаан станц, Амга­лан­гийн дулааны цахилгаан станц, цаашлаад ТЭЦ II 100  мВт, ТЭЦ III 50 Мвт нэмэх өргөтгөлийн ажлыг яаравчлахгүй бол эрчим хүчний хэрэглээгээ гүйцэхгүй байдалд хүрэх нь гэдгийг албаныхан хэлж буй. Шуудхан хэлэхэд эцсийн цэг 2017 он гэдгийг Эрчим хүчний яамнаас мэдээлж буй. Тодруулбал бидний одоогийн эрчим хүчний хэрэглээ энэ хурдаараа өсвөл  2017 он гэхэд огт хүрэлцэхгүй болж, хомдсдолд орно гэдгийг сануулж байна. Эдийн засаг тасралтгүй хөг­жиж буй нөхцөлд хэрэглээ дагаад одоогийнхоос ч илүү хурдтай өсөх нь гарцаагүй. Гэтэл шинэ эрчим хүчний эх үүсвэрүүдийн тов улам л бүдгэрч, ашиглалтад орох хугацаа нь  тав, арван жилээр сунасаар л байгаа. Харин цаг хугацаа, үйлд­вэр­лэл, хөгжил дэвшил биднийг хүлээхгүй.

АЛДАГДАЛ АРВАН ТАЛААС НЬ ЗУЛГААДАГ

Олон хүүхэдтэй өрхийн төсөв, хувцас хунар хоол унд нь хүрэлцдэг­гүй. Орлогоосоо давсан зарлага­тай, хур өртэй өдөр хоногийг арга­цааж л  амьдардаг банкны барь­цаанд орчихсон айл шиг байдалд эр­чим хүчний салбар орчихоод бай­гааг судлаачид хэлдэг. Бодит бай­дал дээрээ ч тийм гэдэг нь ха­рагдаад байна. Наад зах нь үйлд­вэрлэж байгаа бүтээгдэхүүн нь ашиг биш алдагдал авчирдаг, га­даа­даас өндөр үнээр эрчим хүч ху­далдаж авдаг. Хэрэв биз­несийн байгууллага байсан бол тэг биш бүр хасахын хасах бланстай ажил­лаж байна гэсэн үг. Алдагдал нь одоогоор 60 гаруй тэрбум да­ваад явж буй. Дээр нь эрчим хүчний буюу хүрэн нүүрс нийлүүлдэг Ша­рын гол, Шивээ овоо, Багануур зэ­рэг компани бүгд л хөрөнгийн ду­таг­далтай, алдагдалтай ажиллаж байгаа хэмээн гомдоллодог. Тээ­вэр­лэлт болон хөрс хуулалтын зар­дал өндөр байдаг ч нүүрсээ маш хямдаар зардаг учир тэд ийн­хүү гарч болдоггүй алдагд­лын тойргийн хаалгыг татжээ. Дээр нь урсгал шинэчлэл засвар, дулаа­ны болон цахилгааны шугам сүл­жээг засварлахад төсөв мөнгө бага байгаагаас үүдэж энэ салбарт шинэчлэл хийх хөг нь өнгөрчээ.

БОЛОМЖ ЮУ БАЙНА ВЭ

Алтан дээр суусан гуйлгачин гээд адлуулаад, алдагдалд дарлуу­лаад явах уу, үгүй юу гэдэг бидний сонголт. Бид “гуйлгачин” байх сон­голтыг сайн дураараа хийсээр өдий хүрч байна. ТЭЦ V-ыг  барих гэж 10 жил, усан цахилгаан станц барина хэмээн мөн л 10 орчим жил ам хуурайгүй ярьж байгаа ч өнөө­дөр “Салхит” салхин цахилгаан станцаас өөр ашиглалтад оруул­чих­сан дунд болон том хэмжээний станц алга. Эрчим хүчний салбар­тай “хиймэл амьсгал” хийж ухаан сэхээтэй болгохын тулд Эрчим хүчний зохицуулах хорооноос айл өрх болон албан байгууллагуу­даас авах эрчим хүчний үнээ тодор­хой хэмжээгээр нэмсэн. Энэ нь нийт алдагдлыг тал хувийг буюу 30 тэрбум төгрөгийг  “цааш нь харуул­на”  гэж төлөвлөж байгааг албаны­хан хэлсэн. Зарим судлаач үнийг бодитой төвшинд аваачиж буюу нэг квт цахилгааныг 180-200 орчим төгрөгөөр борлуулбал алдагдал­гүй болно гэж ярьдаг. Тэгвэл энэ байдал нь иргэдийн амьдралд хүн­дээр тусч,  бүх үйлчилгээ, үйлдвэр­лэ­лийн үнэ огцом өснө гэдэг. Тэгвэл бодит байдал дээр энэ жижиг үйлд­вэрийн нийт зардлынх нь 2-3 хувь, Эрдэнэт мэтийн томоохон үйлдвэ­рийн хувьд 20 хүртэлх хувийг нь эзэлнэ хэмээн Эрчим хүчний инже­нер Р.Ганжуур онцолсон. Тиймээс айл өрхүүдийн хэрэглээний үнийг нэмэхээс илүүтэйгээр тансаг хэрэг­лээний үйлдвэрлэл буюу зоогийн болон уушийн газар, караоке, буу­дал зэрэг газраас ид ачааллын үед ашиглаж байгаа цахилгааны нэг кВт-ын үнийг өндөр тогтоох хэрэг­тэйг тэрээр хэлсэн. Дараагийн алхам нь уул уурхай томоохон үйлдвэрүүдийн цахилгааны үнийг нэмэх замаар эрчим хүчний салба­рын үнийг тогтоох хэрэгтэйг дуулга­сан юм. Өөр нэг чухал алхам бол эрчим хүчний салбар гадаад, до­тоо­дын хөрөнгө оруулагчдыг орж ирэх, томоохон хэмжээний төсөл хэрэгжүүлэх боломжийг нэмэгдүү­лэх хэрэгтэйг судлаачид хэлж бай­на. Хувийн секторт тоглогч олон байх тусам оролцоо нэмэгдэж, илүү сонирхолтой болох юм. Манай улсын эрчим хүчний салбарыг Хя­тад, ОХУ, Асвтрали, Франц, Солон­гос зэрэг улсын томоохон компани­дад хөрөнгө оруулалт хийх сонир­хол их байгааг хувийн секторынхон хэлж байгаа. Гагцхүү хэрхэн хам­тарч ажиллах, Засгийн газрын зал­гамж холбоо, бодлого хэр тогтвор­той байх тэдэнд хамгийн чухал аж. Учир нь эрчим хүчний салбар хөрөнгө оруулалт хийхээр үр дүн нь нэг хоёр жил биш 10, 20 жилээр яриг­даж гардаг учир хөрөнгө оруу­лагчид үүнийг хүсч байгаа нь тодорхой. Тэгэхээр байгаа болом­жоо алт болгож ашиглах уу, эсвэл алтан дээр суусан гуйлгачин чигээ­рээ үлдэх үү гэдэг нь 2017 он хүр­тэл манай улсын эрчим хүчний  сал­барын бодлого тодор­хойлогч­дын гаргах шийдвэрээс тодорхой болох нь.

Нэг ба гурван фазын тоолуур бүтцийн болон холболтийн схем

                 Цахилгаан механик индукцийн зарчим дээр тулгуурласан эргэлгэд зээрэнцэг бүхий цахилгаан хэмжлэгийн төхөөрөмжийг 1888 онд Английн цахилгааны инженер Томсон анх бүтээжээ. Тэр цагаас хойш энэ төхөөрөмжийг цахилгаан техникт өргөн ашиглах болсон ба сүүлийн үед электрон тоолуурын хэрэглээ өргөн тархаж байна.

1 фазын тоолуур

        Нэг фазын цахилгаан механик индукцын тоолуур нь гүйдлийн, хүчдэлийн ороомгоос бүрдэх  ба хоёр ороомгийн хуйларсан соронзон урсгалын нөлөөгөөр хөнгөн цагаан зээрэнцэг  эргэлдэнэ. Энэ эргэлдэлт нь чадалтай шууд хамааралтай байдаг.

Нэг фазын электрон тоолуур

             Нэг фазын електрон тоолуур нь сүүлийн үеийн өндөр чадамжтай микроэлектрон схем дээр тулгуурлан хийгдсэн тоолуур юм Нэг фазын тоолуурын онцлог нь урт хугацаанд ашигладаг Өндөр нарийвчлалтай, хэт хүчтэл даах чадвартай, бага цахилгаан хэрэглэдэг , овор багатай хөнгөн жинтэй. Энэ тоолур нь цахилгааны хууль бус хэрэглээг гарахаас сэргийлдэг төдийгүй фаз ба нойлын орсон гарсан чиглэлийг солиход хоёр чиглэлд тоолж чаддагаас гадна буру чиглэлд тоолох үе индикатор нь анивчиж мэдээлдэг Электрон тоолуур нь олон улсын техникийн стандартыг хангасан нэг фазын цахилгаан эрчим хүчний актив энергийг хэмждэг, 230В, 50/ 60Гц-д ажилладаг тоолуур юм.

Гурван фазын тоолуур

Гурван фазын тоолуур нь ихэвчлэн албан байгуулага, дэд станц, хуваарилах байгууламжинд тавигддаг.

Гурван фазын тоолуур нь дотроо 2янз байдаг.

·       Шууд буюу гүйдлийн трансформаторгүй холбох (50A, 100A)-ын.

5А-ын буюу гүйдлийн трансформатортой холбодог

3фазын шууд буюу гүйдлийн трансформаторгүй холбох схем

Тоолуур тавих үед анхаарах зүйл

·       Таслах залгах аппаратаар орсны дараагаар тоолуурыг суурилуулна.

·       Тоолуурыг газраас 120-180 см өндөрт суурилуулна.

·       Тоолуурыг стандартын тагаар таглах бөгөөд шаардлагатай тохиолдолд гүйдэл дамжуулдаггүй материалаар тоолуурыг таглаж болно.

·       Тоолуурт хийх утасны үзүүрлэгээг клемны тагнаас илүү гаргалгүйгээр үзүүрлэн хийж хоёр боолтоор чангална.

·       Тоолуурыг тавьж хүчдлийг залгасны дараа зайлшгүй фазын дарааллыг шалгаж тоолуурын тагийг тавьж ломбодно.

·       Тоолуурыг холбох ажлыг бүрэн хүчдэлгүй нөхцөлд хийнэ.

·       Тоолуурыг ТП-д, болон нэгдсэн щитэнд байрлуулах тохиолдолд зураг гарган батлуулж зургийн дагуу хийж гүйцэтгэнэ.

·       Тоолуурыг 90 градусын босоо байрлалаар хананд найдвартайгаар бэхэлнэ.

·       Хэт бүдүүн утсыг хуурайдаж нарийсган тоолуурт хийхийг хориглоно.

·       Тоолуурын 0-ийг щитны их биетэй заавал холбоно.

гүйдэл,хүчдэл ,чадал, гармоник хэлбэлзэл ,амплитуд, давтамж зэргийг хэмжих мөн хэмжүүрийн трансформаторыг хэмжилтэнд ашиглах

Гүйдлийн хүчийг хэмжих.

Гүйдэл гэдэг нь чөлөөт электронуудын дамжуулагч доторх журамлагдсан хөдөлгөөн юм. гүйдлийн хүч гэдэг нь дамжуулагч доторх 1секунтэд хичнээн гүйдэл гүйж байгааг хэлдэг.

Гүйдлийн хүчийг хэмжихдээ мультметр, амперклеш,  амперметр гэх багажийг ашиглан хэмждэг. Мультметр, амперклешийг зөөврийн маягаар ашигладаг, харин амперметрийг суурьлуулж тоноглол маягаар хэмжилтэнд хэрэглэдэг.

Гүйдлийг хэмжихдээ багажаа хэмжиж буй хэлхээтэйгээ цуваагаар холбож хэмждэг.

Хүчдэл хэмжих

Хүчдэл гэдэг нь 2цэгийн хоорондох потенциалын ялгавар юм.

Хүчдэлийг хэмжихдээ мультметр, вольтметр ашиглаж хэмждэг. Мультметрийг зөөврийн маягаар ашигладаг, харин вольтметрийг суурьлуулж тоноглол маягаар хэмжилтэнд хэрэглэдэг.

Хүчдэлийг хэмжихдээ багажаа хэмжиж буй хэлхээтэйгээ зэрэгцээгээр  холбож хэмждэг.

Хэмжүүрийн хүчдэлийн трансформатор

Хүчдэлийн трансформаторыг 600В оос дээш хүчдэлтэй хэлхээнд хэмжилт хийх, хэмжүүрийн багаж холбоход ашигладаг. Хүчдэлийн трансформаторын нэгдүгээр ороомог нь хүчдэл хэмжих хэлхээнд холбогдож хоёрдугаар ороомогт зэрэгцээгээр вольтметр холбохоос ганда бусад багажийг мөн зэрэгцээгээр холбоно. Трансфорамторын хоёрдугаар ороомогт холбогдох багажийн тоо трансформаторын нарийвчлал өгөгдсөн нөхцөлд зөвшөөрөгдөх хязгаарт багтаж бодож тогтооно.

Хэмжүүрийн гүйдлийн трансформатор

Гүйдлийн трансформатор нь амперметр ба бусад багажийн гүйдлийн ороомгийг холбох зориулалттай. Хувьсах гүйдлийн 5А-аас ихгүй харьцангуй бага гүйдэлд хувиргахад хэрэглэнэ.

Гүйдлийн трансформаторын нэгдүгээр ороомгийг эрчим хүчний үүсгэгчтэй цуваа холбох ба түүгээр хэрэглэгчийн гүйдэл гүйнэ. Гүйдлийн трансформаторын хоёрдугаар хэлхээнд амперметр болон ваттметр, тоолуур бусад багажийн цуваа оруулгуудыг залгаж болно.

Чадал хэмжих (актив,реактив)

Цахилгаан хэлхээ битүүрэхэд ЦХХ ний нөлөөгөөр цэнэгүүд хөдөлгөөнд орж тодорхой хэмжээний ажил хийх ба энерги авч эхэлнэ. Ө/х нэгж элэктронд үйлчлэх ЦХХ ийг чадал гэдэг. Чадлыг илэрхийлэхдээ тухайн хэлхээний гүйдэл хүчдэлээс шууд хамааруулан олдог. Чадлыг дотор нь актив, реактив , бүрэн чадал  гэж үздэг.

Чадал

Актив чадал гэдэг бол тухайн хэлхээндэх бодит эсэргүүцэл(ачаалал) –ээс болж үүсэх чадлыг хэлдэг. Харин реактив чадал нь хуурмаг эсэргүүцэл буюу нөлөөмж ба багтаамжийн эсэргүүцлээс болж үүсэх бохир чадал буюу бидний хэрэглэх гэж буй энергийг дундаас нь хий үрүүлж байгаа чадал юм. Бүрэн чадал гэдэг нь тухайн хэлхээний нийт хэрэглэж байгаа чадлыг хэлдэг.

Үүнээс үзэхэд энэ реактив чадлыг үүсгэж байгаа зүйл нь гүйдэл хүчдэлийн хоорондох өнцөг буюу (φ) өнцөг  юм.

Гармоник хэлбэлзэл, амплитуд утга, давтамж, импульс хэмжих

Синусойд муруйгаар дүрслэгдэх хэлбэлзлийг гармоник хэлбэлзэл гэдэг.

Хугацааны дурын эгшинд синуслаг хуулиар өөрчлөгдөж байгаа хувьсах гүйдлийн гүйдэл, хүчдэл,ЦХХ ний утгийг эгшин зуурын утга гэдэг. Харин эгшин зуурын утгын хамгийн өндөр хэсгийг  амплитуд буюу хамгийн их утга гэдэг.

Давтамж гэдэг нь нэгж хугацаанд хийгдэх бүтэн хэлбэлзлийн тоог хэлнэ.

Импульс гэдэг нь цаг хугацааны хувьд тасалдалттай сигнал(дохиог) хэлнэ.

хүчдэл voltage

хүчдэл нь электронуудыг урсгах даралт буюу хүч юм. Хүчдэлийг хоёр цэгийн хоорондох потенциалын ялгавраар тодорхойлдог бөгөөд вольтметрийг ашиглан вольтоор хэмждэг. Хүчдэлийг V үсгээр тэмдэглэнэ. Хүчдэлийг мөн түүнчлэн потенциалын ялгавар буюу электромотив хүч (EMF) хэмээн нэрлэх нь ч бий.
Хүчдэлийн энгийн нэгэн жишээ бол цахилгаантай аадрын үед явагдах үзэгдэл юм. Үүлэн дотор явагдах үйл ажиллагааны үр дүнд үүлнүүд дэх электронуудын тоо хэмжээ илүүдэж, газар дээрх электроны тоо хэмжээ дутагдалд орно. Үүлс сөрөг цэнэгээр, газар эерэг цэнэгээр цэнэглэгдэнэ гэсэн үг. Электронуудын тоо хэмжээн дэх ялгаа нэмэгдэхийн хэрээр үүл, газрын хоорондох хүчдэл ихсэнэ. Ийнхүү хүчдэлийн улмаас үүлнээс газар луу чиглэсэн цахилгаан цахиж байгааг харж болно (бодит цахилгаан гүйдлийн урсгал).

Логометр

Ñîðîíçîí öàõèëãààía ìåõàíèçìàíèçì

žÑîðîíçîí öàõèëãààí ìåõàíèçìûã òîãòìîë ñîðîíçîí îðîíä áàéãàà ã¿éäýëòýé äàìæóóëàã÷èä õ¿÷ ¿éë÷èëäýã çàð÷ìûã àøèãëàí õèéäýã. Òîãòìîë ñîðîíçíû òóéëûí ¿ðãýëæëýë, öèëèíäð õýëáýðòýé ¿ë õºäëºõ ç¿ðõýâ÷ õî¸ðûí õîîðîíäîõ àãààðûí çàâñàðò õºäëºõ òýãø ºíöºãò õýëáýðèéí ã¿éäýëòýé æààз îðøèíî. Ýíý õºäëºõ æààç íü ç¿¿ áýõëýãäñýí ãîëòîé õîëáîîòîé áàéíà. 

Давуу тал: соронзон цахилгаан механизм нь жигд хуваарьтай, хямд өндөр мэдрэмжтэй, энерги бага хэрэглэдэг, хийхэд хялбар, гадны соронзон оронд бага нөлөөтэй жаазны I гүйдэл ба өнцөгтэй шууд хамааралтай байна.

Сул тал: ийм механизмыг хувьсах гүйдлийн хэлхээнд хобовол хөдлөх хэсэг нь ихээхэн инерцтэй учир эргэлтийн моментийн Мэр(t) хугацаанаас хамаарсан утгыг дагаж хөдлөж чадахгүй. Харин хувьсах гүйдлийн дундаж утганд үйлчилнэ. Гэтэл синус хэлбэртэй гүйдлийн дундаж утга тэгтэй тэнцүү учир багажийн хөдлөх хэсэг нь байрнаасаа хөдлөхгүй. Иймд соронзон цахилгаан механизмыг зөвхөн тогтмол гүйдлийн хэлхээнд хэмжилт хийхэд хэрэглэнэ.

Сîðîíçîí öàõèëãààí ëîãîìåтр

žСîðîíçîí öàõèëãààí ñèñòåìèéí ëîãîìåòðèéí íýã òýíõëýãò õî¸ð æààçûã áýõýëñýí áàéíà. Æààзàíä ã¿éäëèéã ºãºõ人 ïðàêòèêò ýñðýã ¿éë÷ëýëèéí ìîìåíò áàðàã ¿ç¿¿ëäýãã¿é òèéì ìîìåíòã¿é äàìæóóëëûã àøèãëàíà.Èéìä ýðãýëòûí ìîìåíòã¿é òîõèîëäîëä õºäëºõ õýñýã íü òýíöâýðã¿é áàéðëàëä áàéíà. Àãàà

ðûí çàâñàðò áàéãàà íºëººìæèéí мîìåíò íü ç¿ðõýâ÷íû õýëáýðýýñ õàìààð÷ öýã á¿ðò ÿíç á¿ð áàéíà. Ìåõàíèê ýñðýг ¿éë÷ëýëèéí ìîìåíòã¿é, ýðãýëòèéí ºíöºã íü ã¿éäë¿¿äèéí õàðüöààíààñ õàìààðàõ õýìæèõ ìåõàíèçìûã ëîãîìåòð ãýíý

Цахилгаан гүйдэл

Цахилгаан гүйдэл нь цахилгаан цэнэгийн урсгал (хөдөлгөөн) юм. Гүйдлийн СИ систем дэхь нэгж нь Ампер бөгөөд нэг ампер нь нэг секундэд урсан өнгөрөх нэг кулон цэнэгийн хэмжээгээр илэрхийлэгдэнэ.






Тодорхойлолт


Тухайлбал зэс дамжуулагчийн хөндлөн огтлолоор урсан өнгөрөх цахилгаан гүйдлийн хэмжээг (Ампераар хэмжигдсэн) тухайн хөндлөн огтлолоор тодорхой хугацаанд урсан өнгөрөх цахилгаан цэнэгийн хэмжээгээр (Кулоноор хэмжигдсэн) тодорхойлно. Хэрэв цэнэгийн хэмжээ Q, түүний тухайн хөндлөн огтлолоор урсан өнгөрсөн хугацааг t гэвэл дундаж гүйдлийн хэмжээ I нь

болно. T хугацааг тэгрүү дөхүүлбэл тухайн агшин зуурын гүйдлийг i(t) дараах байдлаар гаргаж авч болно:

Цахилгаан гүйдлийн нэгж болох Ампер нь СИ системийн суурь нэгж бөгөөд эндээс цахилгаан цэнэгийн хэмжээг тодорхойлогч кулоныг гаргаж авдаг.Кулоныг Австрийн нэрт эрдэмтэн Моцарт гарган авсан.Байгаль дээр 2 төрлийн цахилгаан цэнэг байдаг. (эерэг, сөрөг) Ижил цэнэг түлхэлцэнэ, эсрэг цэнэгүүд таталцана. (+)>(-) энэ үед эерэгээр цэнэглэгдэнэ, (-)>(+) үед сөргөөр цэнэглэгдэнэ, (+)=(-) тэнцүү үед цахилгаан саармаг буюу цэнэггүй орчин үүсэнэ. Эерэг, сөрөг цэнэгүүдийн нэгэн зүгт чигэлсэн цэгцтэй хөдөлгөөнийг цахилгаан гүйдэл гэнэ.

Компьютерийн үүсэл ба хөгжлийн тухай

Компьютерийн үүсэл хөгжил
Электрон тооцоолон бодох машиныг  бүтээх анхны оролдлогууд удаан жилийн түүхтэй ч орчин үейин комьютерийн анхны дизайныг дайны дараахан 1946 онд АНУ-ын эрдэмтэн зохион бүтээгчид гурван жилийн уйгагүй хөдөлмөрийн үр дүнд бүтээжээ.
Энэ нь тухайн үед секундэд 5000 үйлдэл хийж чадаж байсан нь хүний ой ухааны чадавхитай зүйрлэхийн аргагүй дэвшилттэй байлаа.
Гэвч овор хэмжээ нь том, үнэ өртөг нь дааж давшгүй өндөр байсан учир олноор үйлдвэрлэх ямар ч боломжгүй байжээ.  Сансар судлал, батлан хамгаалах гээд засгийн газрын байгууллагуудад л тусгай зориулалтаар ашиглаж эхэлсэн байна.
Үүнээс хойш 5 жилийн дараа анхны сайжруулсан 50 загварыг хийж тус бүрийг нэг сая доллараар худалдаанд гаргасныг тэр үейин томхон компаний тэргүүн баячууд л хэтэвчээ хоослон байж авцгаасан гэдэг.
Үүнээс хойш таван жилийн дараа компьютерийн үнэ 10 дахин буурч 120 мянган доллар болж байжээ.
Компьютерийн технологи баруунд ийнхүү хурдацтай хөгжсөөр 1983 онд “Compaq” маркийн компьютер худалдаанд гарч эхэлсэн нь энэ төрлийн бизнесийг тэргүүлж жилд 111 сая ам.долларын орлого оруулан дэлхийн персональ(хувийн, ганцаарчилсан ) компьютерийн үйлдвэрлэлд толгой цохиж байв.
Компьютерийн хөгжлийн үеүүд
1954 оноос хойш 20-оод жилд мянгаад компьютерүүд зохиогдож хэдэн арван сая компьютерүүд хэрэглэгдэж байна. Компьютерийн хөгжлийн дүнд тэдний хурд багтаамж, санах ой, тооцоолох чадал асар их нэмэгджээ. Эдгээр хөгжлийн түвшнээс хамаарч хөгжлийн түвшинг үеүдэд хуваан ангиллаа.
Эдгээр үед нь компьютерийн техник хангамж болон программ хангамжийн онцгой дэвшлүүдийг агуулсан болно.
Эхний үе (1942-1959)
Анхны компьютерүүд өгөгдөл болон инструкциудыг хадгалах зориулалт бүхий хэлхээндээ вакум хоолойг ашигладаг. Гэвч вакум хоолой нь болхи том, хэт халдаг, бүрэн найдьвартай элщектрон төхөөрөмж биш байсан тул асар их алдаатай үйлдэл гардаг байв. Дараа нь соронзон цөмүүд нь санах төхөөрөмжийг хийхэд хэрэглэгддэг болжээ (Зур-B13) Программчлал нь машин хэл дээр хийгддэг байв.
2 дахь үе (1959-1965)
Компьютерийн 2 дахь үеийн хөгжилд вакум хоолойг транзистороор сольсон  явдал орлоо.  Транзистор нь унтраалга мэтээр ажилладаг бөгөөд гэрлийн унтраалга шиг ажиллах боловч ямар нэг хөдөлгөөн түүнд байхгүй.
Ингэснээр компьютерийн овор багасч, нэг үйлдлийг микросекундэд гүйцэтгэх, олон мянган тэмдэгтийг хадгалах боломж бүрджээ. Ингэснээр компьютер үйлдвэрлэгчид илүү багтаамжтай, хурдтай  найдвартай,  халаалт өгдөггүй, жижиг оврын компьютерүүд хийх болжээ. Программууд нь машин болон симболик хэл дээр бичигдэж байв. Симболик хэл гэдэг ньк омпьютерийн команд болон өгөгдлийг дүрслэхэд хэрэглэдэг симбол тэмдэгтүүд юм.
3 дахь үе (1965-1970)
3 дахь үеийн компьютерүүд нь жижиг хэсгүүд бүхий интеграл хэлхээнээс бүрдэнэ. Энд компьютерийн бүхий л хэсгүүд оролт, гаралт, хадгалах, боловсруулах хүчин чадал нэмэгдсэн байгаа бөгөөд оролт гаралтын төхөөрөмжүүд нь телефоны болон бусад төхөөрөмжүүдээр дамжуулан хоорондоо холбогдох боломжийг бүрдүүлсэн. Түүнчлэн дэлгэц нь телевиорын дэлгэцтэй адил болж, дуу хөгжмийг гаргах болж, түүнчлэн гаднаас тодорхой бага хэмжээний дуу оруулах боломжтой болж иржээ. Хадагалах
багтаамжийн тухайд олон сая тэмдэгтийг хадгалах чадвар нэмэгдсэн.
Процессорын хурд секундээр хэмжигдэж, программын хэд хэдэн инструкциудыг  зэрэг гүйцэтгэх болжээ. Проаграммистууд нь өндөр түвшний
хэлүүд дээр объект хандалттай программчлал дээр программчлах болов.
4 дэх үе (1970-)
Мэдээж энэ үед мөн л компьютерийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг илүү хүчирхэгжүүлэх болсон. Энэ үед гарсан томоохон дэвшил бол бие даасан хадгалах төхөөрөмжийг гаргасан бөгөөд энэ нь сисликоноор бүрэгдсэн байдаг. Мөн лазер санах ойг Үндэсний Сансар Судлалын Газараас зохион бүтээсэн байна. (Зур-B15, B16) Ингэснээр лазер ой нь 50 миллиард гаруй тэмдэгтийг хадгалах чадвартай болжээ. 1970-аад оны эхээр Buroughsдараа нь IBM-ийнхэн өөрсдийн 5000 болон 370 төрлийн компьютерүүддээ виртуал хадгалах зарчмыг танилцуулжээ. Өмнө нь дотоод хадгалах багтаамж ойролцоогоор нэг сая тэмдэгт байсан бол виртуал хадгалах төхөөрөмж нь
хэдэн миллиард, триллион тэмдэгтүүдийг хадгалах боломжийг бүрдүүлсэн.
Энэ үед compact disk (CD) and CDROM гарсан бөгөөд энэ нв он офф биьүүдээр кодлогдох бөгөөд 4800-600 сая битүүдийг хадгалах чадвартай байв. Өөрөөр хэлбэл энэ нь 1000 хуудас текстийг багтаах хэмжээ байв.
Техникийн хувьд гарсан энэхүү дэвшил нь компьютерийн программ хангамжийг хөгжүүлэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсан юм.
5 дахь үе (?)
Энэ үеийн компьютерүүд гэхээс илүү ярьдаг машин гэж нэрлэсэн нь дээр
бизээ. Техникүүд улам бүр овор хэмжээ багасч, илүү хүчин чадалтай,
хурдан  болох бол программууд илүү хямд төсөр болно. Мөн ажил мэргэжилд
зориулсан төрөл бүрийн тусгай программуд ихээхэн хэрэглэгдэх болно.

Компьютерийн түүхээс

Джон Напьерын шоо.1617
Шотландын математикч Джон Напьер(1555-1617) логарифмын зохиосноор алдартай болсон юм.Амьдралын эцэстээ Напьер зааны ясаар тооцолох төхөөрөмж зохиож,түүнийг хүмүүс Напьерын шоо гэж нэрлэв.Энэ шоогоор үржүүлэх ба хуваах үйлдлүүдийг хялбар хийх боломж өгсөн
Эхний механик тооцолох төхөөрөмж(калькулятор)1623
1623 онд Германы математикийн профессор Вильгелм Шикардын бүтээсэн энэ машиныг анхны тооцоолох машин гэж үздэг. Тэрээр математикч, одон орон судлаач Иоханнес Кеплерийн тооцоог хөнгөвчлөхийн тулд энэ машинаа зохиожээ. Гэвч уг машиныг бүтээх ажил бүрэн дуусаагүй бөгөөд Дэлхийн 2-р дайны үед Шикардын гэртэй хамт шатсан боловч зураг нь үлдсэн тул хувилбарыг нь хийсэн байна.
Эхний автомат калькулятор.1642
Блейз Паскаль(1623-1662)Паскалин нэртэй эхний автомат тооцолох машин бүтээж,энэ машин нь ганцхан нэмэх хасах үйлдлүүдийг хурдан хийж чаддаг байв.
Эхний өргөн хэрэглэний калькулятор.1673
Готтфрид фон Лейбниц(1646-1716)Паскалийн машины үндсэндээр өөрийн Лейбницийн Дугуй гэсэн эхний математикийн өргөн хэрэглээний тооцолох калькулятор хийв.
Эхний логикийн машин.1777
Чарльз Махон(1753-1816)эхний логикийн үзүүлэгч машин зохиож,тэр машинаар хялбар тоон ба логик бодлого бодож үзүүлж байв.Энэ машин нь комьютерийн шийдвэр гаргах ба логикийн чадварыг үзүүлсэн үндэслэгч гэж үздэг.
Эхний өргөн үйлдвэрлэгдсэн механик калькулятор.1820
Чарьлз Томас де Колмар эхний өргөн борлуулагдаж байсан арифмометр гэж нэрлэгдсэн, Лейбницийн дугуйн шинэчлэгдсэн загвар болох тооны машин үйлдвэрлэж, 1862 оны Лондонгийн үзэсгэлэнгийн алтан медаль хүртэв.
Программчлах эхний санаа.1833
Аугуста Ада(1815-1853)лорд Байроны охин болох бүсгүй математикч байсан бөгөөд тооны механик машиныг ажилуулах загварыг өгсөн программ хийхийг санал болгосон.
Буулын алгебр.1854
Джордж С.Буул(1815-1864)өөрийн логикийн теори гаргаж, (ба) (эсвэл)(үгүй) гэсэн 3 оператортай,бүх ирээдүйн компьютерийн логикийн шугамын үндэслэгч болсон.Түүний алгебрадээр үндэслэн Вильям С.Джевонс(1835-1882) логикийн машин бүтээжээ.
Эхний эргэлтийн дугуйтай тооны машин.1874
В.Т.Одхнер(1845-1905) шведийн инженер хүн,эргэж байгаа дугуйндээр үндэслэсэн,1-9 тооны хооронд тоог нэмдэг тооны машин зохиож,патентлав.Ийм төрлийн тооны машинууд 1960 онд эхний электрон калькулятор үүсэх хүртэл өргөн хэрэглэгдэж байв.
Далайн давалгааны таамаглагч.1879
Вильям Томпсон,Лорд Кельвин(1824-1907)Кельвины алдарт физикч болох энэ хүн далайн давалгааны урьдчилан таамаглагч машин бүтээж,Британы арлын эргийн новигацид туслах зорилготой байсан ба давалгааны өндөр,цаг хугцааг олон жилээр урьдчилан зааж өгсөн юм.
Эхний электромеханик картны систем.1886
Др Герман Холлерит(1860-1929)АНУ­ийн Хүн Амын Тооллогийн газрын сттистикч,Жан Мари Жаккардын загвардээр үндэслэн өөрийн тооцолох машин зохиож,түүгээр 1890 оны хүн амын тооцоо хийв.Үүний дараа Холлерит “Тооцолох машины компани” байгуулж,олон жилийн дотор үйл ажилгаагаа явуулж,одоо IBM буюу “International Business Machines” гэсэн нэрээр дэлхийн хамгийн том компьютер үйлдвэрлэлэгчийн нэг болох корпорацийн үндэслэгч юм.
Эхний тооцоны ба кассны машин.1890
Вильям С.Бороуз(1857-1898)залуу банкны нябо 1882 онд нэмэх үйлдэл хийх машиндээр ажиллаж эхлэв.Үүний дараа 1886 онд Борроуз Компани үндэслэж,1890 оноос эхлэн Борроузын кассын аппарат ба тооцолох машиныг үйлдвэрлэж эхлэв.
Эхний амжилттай үржвэрийн машин.1893
Отто Штейгер(1853­1923) 1893 онд Лейбницийн машины автомат загвар болох машиныг боловсруулсан.1894­өөс 1935 онуудын хооронд 4655 машин борлуулагдаж,олон жилийн дотор шинжлэх ухааны чухал хэрэгсэл болж байв.
Эхний вакуум дэн.1906
Америкийн зохион бүтээгч Ли Ди Форест(1873­1961) аудион нэртэй эхний гурван элементаас бүрдсэн вакуум дэн бүтээсэн.Энэ дэн нь хол антеннагийн радио сигналыг хүлээж авж,хүчтэй болгох чадвартай байв.Энэ ололт компьютерын хөгжилд маш том түлхэц болов.
Эхний бүрэн автомат тооцолох машин.1920
Испанийн эрдэмтэн Леонардо Торрес электромеханик тооцолох техникийг автомат машинтай хослон бүрэн автомат машин зохион бүтээсэн.Үүний үндсэн дээр эхний шийдвэр гаргах машин зохиож чадсан.
Эхний дифференциал тоололын компьютерийн аналог.1931
Массачусетсийн технологийн институтын доктор Ванневар Буш (1890­1974) дифференцийл тоололын эхний компьютерийн машин бүтээв. Дифференциал Анализатор гэж нэрлэгдсэн энэ төхөөрөмж нь цахилгаан мотороор механик араатай тооцолох машин байв.
Эхний механик программ.1933
Воллес Ж.Эккэрт(1902­1971) IBM 601 үржүүлэгч машиныг баланс тооцолох машин ба нэмэх манинуудтай холбож,механик программаар удирдуулав.Түүний энэ ажил Колумбийн дээд сургуулийн компьютерийн шинжлэх ухааны эхлэлийн ажил болов.
Эхний логик машины үндсэн загвар.1936
Алан М.Тюринг 1937 хэвлэгдэсэн онд сонгодог болсон ”Тооцолох тоо” гэсэн номыг бичсэн юм.Энэ номондоо Тюрингийн машин гэж нэрлэгдэх хийсвэр машины загвардээр орчин үеийн компьютерүүдийн бүтэц,болмжууд ба хязгарлалтуудыг теория болгож гаргасан.
Буулын алгебрагийн эхний компьютерны хэрэглээ.1937
Клод И.Шаннон(1916­ ) МТИ­ын мастерын зэргийн ажилдаа алгебрын логикийн ба логикийн сүлжээний хэлхээ холбоог тогтоосон.Белл лабораторид үйл ажилгаагаа үргэжлүүлэн,утас ба компьютерийн логик сүлжээний хөгжилд маш их хувь нэмэр оруулав
Эхний электромеханик калькулятор.1938
Джордж Стибиц(1904­ )электромеханик сүлжээг утасны релед хэрэглэж,”комплекс калькулятор 1”гэсэн машиныг зохион бүтээсэн.Энэ машин VIA кибордыг ашиглан,инженерын бодлогын хэрэглээнд байв.
Эхний электрон тоон компьютер.1939
Айова мужийн дээд сургуулийн математикийн профессор Джон Атанасов(1904­ ) туслах Клиффорд Берритай(1918­1963) хамтран эхний электрон тоон компьютерийн загварыг бүтээв.Энэ машин вакуум дэнгүүдийг логик сүлжээнд ашиглаж байв.
Эхний өргөн хэрэглээний программын удирдлагатай компьютер 1941
Конрад Зюс(1910­ ) Хелмут Шрейертай Z3 электро механик реле хэрэглэж компьютер угсарав.45 оны 4 сард Зюс хэрэглээний шинжлэх ухааны компьютерийг угсарж,дайны дараа түүний компьютерууд Remington Rand компани Швейцарид борлулагдаж эхлэв.
Эхний Английн тооцолх машин.1943
1940 онуудад Англи Германы дайралтаас болгоомжилж,Алан Тюрингтай хамтолон экспертууд засгийн газрын даалгавараар Collossus машин бий болгож,түүний тусламжаар германы нууц кодуудыг амжиллтай эвдэлж байв.Энэ машин дайны дараа ч Английн нууцад орж байв.
Эхний америкийн программын удирдлагатай компьютер 1944
Хоуард Айкен(1900­1973) 1939 онд Марк 1 тооцолох машиндыг бүтээж эхлэв.Энэ машиндээр тоонууд утасны реле удирдаж байгаа дугуйдээр хадгалагддаг байв.Перфокартандээр программыг нь бичиж,оруулж байв.Энэ компьютер Харвардын Их Сургуульд 15 жил хэргэлэгдэж байв.
Эхний хорхой 1945 /верус/
Марк 1­ийн шинэчэлсэн верси болох Марк 2 комьютер нь нэг өдөр унтрав.Энд жижиг хорхой релед нь орсон байв.Энэ тохиолдлыг шинжээч нар тэмдэглэж үлдээсэн байв.Тэр үеээс эхлэн компьютерийн жижиг проблемуудыг ”хорхой” гэж нэрлэж эхлэв.
Эхний жинхэнэ электрон тоон компьютер.1946
ENIAC гэсэн нэртэй эхний компьютер 1946 онд ажиллагаанд оров
Энэ компьютер вакуум дэн,унтраалга ба гадаад холболт хэрэглэж байв.ENIAC 50 онд шинжлэх ухааны тооцоонд өргөн хэрэглэгдэж байв.
Дотоод программтай комьютерны концепт.1946
ENIAC бэлэн болсны өмнө,түүний зохион бүтээгчид Джон Фон Ньюманы удирдлагын доор EDVAC буюу дотоод програмтай комьютерийг хийх ажлыг эхлэв.Үүний санаа 1945 онд хэвлэгдэж, Пенсилванийн дээд сургуулдахь цикл лекцид оров.Энд программыг цэнэгтэй релед хадгалаж өгсөн байв. Энэ машин 1952 онд бэлэн болов.
Эхний транзистор.1947
Джон Бардин,Уолтер Браттайн ба Вильям Шокли Белл лабораторид эхний транзистор зохион бүтээв.Энэ бүтээл нь компьютерийг илүү хурдан,бага,хүчин чадалтай болгов.Энэ 3нь бүгд 1956 онд энэ бүтээлээр Нобелийн шагнал хүртсэн юм.
Эхний ажилдаг хадгалсан програмтай компьютер.1949
Морис В.Вилкес EDVAC­ын лекцийн сонсогч залуу Кембриджийн EDSAC комьютерийг хийж эхлэв.Энэ комьютер нь эхний бүтнээр нь программаар ажиллаж байсан компьютер байв.Энэ компьютер бэлэн болсны өмнө CRT Memory зохиогдсон байв.
Эхний цэнэгт санах ой.1949
1940 онд Джей Форрестер илүү надвартай санах ой бүтээхт ажиллаж байв.Вакуум дэнгүүд маш муу,удаан ба хурдан шатаж байв.Энд Форрестер санах ойг цэнэгтэй төмөр утсанд оруулхыг санал болгов.4 жилийн дараа Wirldwind комдьютер ажиллаж эхлэв.
Эхний интерактив цагтай компьютер 1950
Джей Форрестер Wirldwind комдьютерийг CRT­ийг жинхэнэ цагийн хэмжүүртэй уялдуулхыг үзэв.Энэ нь эхний цэнэгт санах ойтой компьютер болов.Ийм комвютерийн тсламжаар 1958­1983 дундуур Америкийн агаарын довтолгооноос хамгаалах SAGE системийг бүтээсэн байв.
Эхний зах зээлдээр гарсан компьютер.1951
1947 онд Преспер Эккет ба Джон Мелчи Эккерт Мелчи комьютерийн корпорацийг бий болгож,1951 онд Нортроп ба Хүн амын тоололын газарт эхний UNIVAC комьютерийг борлуулав.Энэ комьютерууд ганц л тооцооны хэрэгсэл болж байв.Үүнийн дараа компанийг Ремингтон Рэнд компанид худалаж,Сперри Ранд нэртэй болов.
Микропрограммын эхний санаа.1951
EDSAC­ийн зохион бүтээгч Морис Вилкс эхний микропрограммын санааг гаргасан юм.Энэ нь 1960 онуудын эхээр хэрэгжиж эхэлж, микрокомьютер ба ктпьютерийн системийг бий болгоход замыг нь нээж өгжээ.
Эхний транзисторт комьютер.1954
TRADIC комьютер эхний 800 транзистор хэргэлэсэн Белл лабораторид баригдсан комьютер болов.Энэ нь комьютерийн хөгжлийн шинэ үеийг харуулсан компьютер болов.Энэ компьютерууд агаарын тээврийн хэрэгсэлд хэрглэгдэж эхлэв.
Эхний RAM­ын систем.1956
RAMAC 305 комьютер нь эхний RAM хэрэглэсэн комьютер болсон юм.Энэ комьютер 50 хатуу диск хэрэглэж,1 секундын хурдтай ажиллаж байв.1962 онд солигох дискийн санаа бий болсон байна.
Эхний өндөр төвшины програмчлалын хэл.1957
Эхний комьютерийн FORTRAN хэл аутомат програмчлалд зориулагдаж бүтээгдсэн байна.Джон Бакусын удирдлагын дор IBM корпораци эхний өндөр төвшины инженер, математикч нарт зориулсан програм юм.
Орчин үеийн ширээний компьютер
Орчин үеийн компьтерүүд нь IBM-ын 1981 онд бүтээсэн компьютертэй адил загвартай хэвээр байна. Эдгээрийн үйлдлийн хүч байнга өсөж, ой санамж, санах технологи нь өдөр бүр нэмэгдэн, адилхан тоног хэрэгсэл, програм хангамж байнга шинэчлэгдэн байна. Энэ бүхний үр дүнд компьютер бүр ажил төрөл, зугаа цэнгээний төв болж байгаа юм.
Орчинүеийн зөөврийн компьютер
Өнөө үед цахилгаан бага хэрэглэх, компьютерийн тоног хэрэгслийн овор хэмжээ улам багасахын хэрээр зөөврийн компьютерт нэг дор нэлээн олон өвөрмөц шийдэл бий болжээ. Өнгөний ялгаруулалт сайтай дэлгэц, хүчтэй тоноглол болон оптик-соронзон хадгалах хэрэгсэлтэй өнөө үеийн зөөврийн компьютерүүд нь дэвтрээс ч бага зай эзэлж байна.
BlueGene/L
Хэдэн зуун кв.метр талбай эзэлдэг компьютерүүд одоо ч байдаг. Орчин үеийн аварга том тооцоолох машинууд нь хэдэн мянган үйлдлийг тохируулан хийж, замбараагүй их тооцоо хийдэг. Дэлхий дээрх супер компьютерүүдийн хамгийн хурдан нь болох энэ компьютер секундэд 270 триллион үйлдэл хийж чаддаг.
UNIVAC1
АНУ-ын Жон В.Маклай, Жон Преспер Еккерт нэртэй цахилгааны инженерүүдийн зохион бүтээсэн UNIVAC 1 нь ажил хэргийн ертөнцийн шаардлагыг биелүүлэхэд зориулагджээ. Хамгийн анхны ерөнхий зорилготой худалдааны компьютер UNIVAC 1 нь математик үйлдлийг гүйцэтгэж, бичсэн зүйлээс үр дүнг нь гарган авдаг, үйлчлүүлэгчдийн жагсаалтыг гаргадаг, бүр сонголтыг ч урьдчилан тооцож чаддаг байжээ.
IBM701
1953 онд IBM фирм үйлдвэрлэн гаргажээ. Энэ машин нь тоо баримт оруулах картын зай хийх асуудлыг үгүй болгон, цахилгаан компьютерийн эхлэл болжээ. IBM 701-ийн онцлог нь мэдээллийг хадгалах ой санамж юм. Хаалгаар оруулахад тохиромжтой болгон олон хэсгээр хийсэн уг компьютерийг салгаж зөөгөөд, дараа нь угсардаг байна.
DEC-PDP1
1960 онд Дижитал фирм үйлдвэрлэжээ. Энэ төхөөрөмжийг хамгийн анхны “бага оврын” компьютер гэж үздэг. Өөр нэг онцлог гэвэл АНУ-ын Массачусеттсийн Технологийн Институтийн оюутнууд үүнийг шинээр програмчлан хамгийн анхны компьютерийн тоглоомыг зохион бүтээсэн байна.
Колоссус
1944 онд Дэлхийн 2-р дайны үед Англичууд, Германы нууц үгийг тайлан уншихад зориулан бүтээжээ. Английн цахилгааны инженер Томми Фловерсийн бүтээсэн Колоссус нь Германы “Лоренц шифр” гэгддэг нууц шифрийг тайлан унших ажлыг хөнгөвчилж өгсөн байна. Уг аппарат нь Германы шифрийн машиныг дуурайн ажиллаж чаддаг байжээ.
Харвард-Марк1
1944 онд физикч Ховард Х.Айкен зохион бүтээжээ. IBM фирмийн үйлдвэрлэсэн Харвард Марк 1-ийг хамгийн анхны автомат тооцоолох машин гэж үздэг. Хамгийн сонирхолтой шинж нь бүрэн автомат ажиллагаатай бөгөөд асаасны дараа хүний хэрэгцээ гардаггүй байна. Энэ компьютерийг зохион бүтээснээр орчин үеийн компьютерийн эх үндсийг тавьсан гэж зарим хүн үздэг.
ENIAC
1945 онд АНУ-ын цахилгааны инженерүүд Жон В.Маклай, Жон Преспер Еккерт нар цэргийн сум үйлдвэрлэхэд шаардлагатай тооцоог хөнгөвчлөх зорилгоор ЭНИАК-ийг зохион бүтээжээ. Энэ нь бараг 18.000 вакум гуурс, 30т орчим жинтэй, бүхэл бүтэн өрөөний дайтай байв. Энэ аппаратыг маш олон хүн хамгийн анхны компьютер гэж буруу боддог. гэхдээ ЭНИАК-ийг тооны олон үйлдлийг хийдэг болсон анхны компьютерт тооцдог.
IBM-PC
Өнөөгийн компьютерийн хэлбэртэй IBM PC-ийг анх 1981 оны 8-р сард худалдаанд гаргажээ. Энэхүү анхны загварыг IBM 5150 гэж бас нэрлэдэг. Энэ машины хамт PC (Personal Computer-хувийн компьютер) гэдэг ойлголтыг IBM-д тохиромжтой компьютеруудад хэрэглэж эхэлжээ.
Sinclair-ZX-Spectrum
1982 онд Английн Синклайр Судалгааны фирм бүтээжээ. 3.50MHZ-ийн “Zilog Z80” үйлдэл бүхий уг компьютер нь 16KB эсвэл 48KB ой санамжтай ажээ. Мөн ZX82 гэж нэрлэдэг уг төхөөрөмжийн дараа үйлдвэрлэсэн Спектрум толь өнгөт дүрстэй болжээ.
Osborne1
1981 онд худалдаанд гарсан Osborne 1 нь хамгийн анхны зөөврийн компьютер ажээ. 12кг жинтэй, багахан чемоданы дайтай уг компьютерийн таг нь гарны үүрэгтэй байв. Таг нь нээгдэхэд, дискний оролт, 13см-ийн дэлгэц бүхий дутуу зүйлгүй ажиллах орчныг бүрдүүлжээ. Мөн программ хангамж суулгасан анхны компьютер ажээ.
Магнавокс-Одиссей
1960-аад оны дундуур Америкийн цэргүүдийн рефлексийг хөгжүүлэх зорилгоор зохион бүтээжээ. Шууд зурагтад залган ашигладаг байв. Дэлгэцийн хоёр талд байрлах шийдэмээр дундуур нь явж байгаа цэгийг гадагш алдахгүй байх зарчим бүхий тоглоом тоглуулдаг байжээ. 1972 онд компьютер тоглоомын хамгийн анхны удирдлага хэлбэрээр худалдаанд гарчээ.
MITS-Altair8800
1974 онд энэ компьютер худалдаанд гарснаас хойш хувийн компьютерийг хүмүүс сонирхох болжээ. Программ хангамжийн алдарт Микрософт фирмийн хамгийн анхны бүтээгдэхүүн болох “Altair BASIC” нэртэй хангамжийг энэ компьютерт зориулан гаргажээ.
Apple-2
1977 онд Apple фирмээс гаргасан хамгийн анхны цуврал компьютер юм. Ялангуяа “VisiCaic” нэртэй тооцоолох хүснэгт бүхий программ нь хувь хүн болон албан газрын сонирхлыг ихэд татжээ. Apple 2 нь мэдээллийг ачаалдаг онцлогтойгоос гадна байнгын санах ойнд нь BASIC хэлийг суулган худалдаанд гаргаж байжээ.
Сампин
Өнөөгийн компьютер буюу тооцолон бодох машины өвөгт тооцогддог сампин нь хэдэн голд суулгасан эрхи төдий зүйл байв. МЭӨ 2400 онд эртний Вавилончууд бүтээсэн гэж үздэг энэ зүйл харахад энгийн боловч тооны машин шиг олон янзын холимог үйлдлийг хийж болдог.
Z3
1941 онд Германы инженер Конрад Зусегийн зохион бүтээсэн энэ компьютерийг өнөөгийн компьютерийн анхны загвар гэж үздэг. Z3 нь өнөөгийн компьютертай ижил логик системээр ажилладаг бөгөөд тооцоолох үйлдлийг хялбархан програмчлан хийж болдог. Үржих хуваах үйлдлийг 3 сек, нэгтгэх үйлдлийг 0.7 секундын дотор гүйцэтгэдэг. Дэлхийн 2-р дайнд нисэх онгоцны бөмбөг залах тооцоонд ашиглаж байжээ.
Tandy-TRS-80Model-100
1984 онд худалдаанд гарсан энэ загвар нь анхны зөөврийн компьютерүүдийн нэг юм. Osborne 1-ээс илүү нимгэн, хөнгөнөөрөө ялгаатай байв. Дээрээ шилэн талст дэлгэцтэй ажээ. Үүнээс гадна бичиг бичихэд тохиромжтой бичлэг болон харилцааны модемтой байв. Иймээс зам зуур юм бичих шаардлагатай хүмүүсийн дуртай зүйл болжээ.
Amiga500
1982 оноос Амига Корпорациас тоглоомын машин болгон үйлдвэрлэж эхэлжээ. 1985 онд CBM нэртэй фирмүүд Амигаг худалдаж авсны дараа Коммодоре нэрээр худалдаанд гаргав. Дуу, дүрсний чанар нь нэмэгдсэн чип бүхий уг төхөөрөмж Европт их тархжээ. Амига нь график үйлдэлийн талбарт өөрийн гэсэн байр суурьтай болсон байна.
DeepBlue
Энэ компьютерийг IBM фирм шатар тоглуулах зорилгоор бүтээжээ. Deep Blue нь тэмцээний дүрмийн дагуу дэлхийн шатрын нэгэн аваргыг (Гари Каспаров) ялсан анхны компьютер байсан юм. 1996 онд анх Каспаровт 4-2-оор хожигдсоны дараа дахин сайжруулсан Deep Blue нь 1997 онд Каспаровыг 3.5-2.5-аар хожсон байна.
IBM360
IBM фирм 1964 онд үйлдвэрлэжээ. Зэрэг ажиллах чадвартай 6 үйлдэл болон бичигч, диск унших зэрэг 40 өөр хэсэгтэй бөгөөд орчин үеийн супер компьютерүүдийн анхдагч юм. Энэ компьютерийн үйлдлүүд нь шаардлагатай үед илүү хурдан, шинэ загварт орж шилждэг байв. Ижил хэсэг эсвэл бичлэг бэлтгэдэг фирмүүдийн тодорхой стандартад зохицох хэрэгтэй байжээ. Энэ онцлог нь өнөөгийн компьютерүүдийн нэгж, хэсгүүд нь хоорондоо таарах зарчимыг бий болгожээ.
TX-2
1960 онд АНУ-ын Массачусеттсийн Технологийн Институтаас гаргасан энэ компьютер нь хиймэл оюун ухааны үйл ажиллагааг дэмжих болон хүн-компьютерийн харилцааг анх удаа нэмсэн юм. 23см-ийн дэлгэцтэй, дэлгэц дээр тэмдэглэгээ хийх гэрэлтэй үзэгтэй байв. 1963 онд компьютерийн тусламжтайгаар зурж бичдэг Sketchpad-ийг зохион бүтээх анхны үндэс суурь болсон юм.
Кенбак-1
1970 онд Жон Бланкенбакерын зохион бүтээсэн Кенбак-1-ийг хамгийн анхны хувийн компьютер гэж үздэг. 40-хөн ширхэгийг худалдаанд гаргасан энэ төхөөрөмж нь дэлгэцгүй байжээ. Дээд талын товчлууруудаар шууд машины хэлээр програмчлан үр дүнг нь гэрэлт самбар ашиглан харуулдаг байв.
Commodore64
1982 онд худалдаанд гарсан энэ компьютер нь түүхэнд бичигдсэн хувийн компьютерүүдийн эхэнд бичигддэг. Commodore 64-ийн дуу, график нь маш өвөрмөц байлаа. 1993 онд үйлдвэрлэхээ зогсоох хүртэл ойролцоогоор 25 сая ширхэг борлогджээ. Commodore 64 нь хамгийн их гүйлгээтэй, сайн компьютерүүдийн нэг байв.
MSXStandardi
1980-аад оны үеийн хувийн компьютерүүд нь тодорхой зүйлсээрээ бие биетэйгээ тохирдоггүй байжээ. Өнөө үеийн Микрософтын Японы удирдлага Казухико Ниши энэ төрлийн компьютерүүдийг нэг ижил төхөөрөмж, бичлэгийн хэлбэртэй байх санааг дэвшүүлжээ. Голдстар, Филлипс, Спектравидео болон Вестел зэрэг фирмүүд нэг нэгтэйгээ тохирдог, өөрийн өвөрмөц онцлогтой компьютер үйлдвэрлэх болжээ. Гэвч Японоос өөр улсад дэлгэрээгүй байна.
AppleLisa
1983 оны 1-р сард 10 мянган долларын үнэтэйгээр худалдаанд гарчээ. Лиза нь график хэрэглэгчийн багаж, хулгана бүхий анхны компьютер ажээ. Үүний хажуугаар нэг зэрэг олон програм ажиллууж болдог, мөн төсөөлөх ой зэрэг нь хувийн компьютерт нэвтэрсэн анхны загвар юм. 1984 онд Лизагийн орыг Макинтош залгажэ
Компьютерын хөгжлийн үе шатууд
Компьютерын хөгжлийн үе шат (computer generation) гэдэг нь тооцоолох электрон техникийн хөгжлийн түүхийг илтгэдэг ойлголт юм. Өнөөгийн байдлаар компьютерын хөгжлийн 4 үе шат өнгөрөөд байна. Үе солигдох болгонд компьютерын овор хэмжээ багасч, харин хүчин чадал нь нэмэгдэж байгаа.
I үе (1946-1958) – электрон ламп
Энэ үеийн компьютерууд нүсэр том хэмжээтэй, удаан, бас өндөр өртөгтэй байв. Тэдгээрийн гол төлөөлөгч нь 1946 онд Преспер Экерт (Presper Eckert), Жон Мохли (John Mauchly) нарын угсарсан ENIAC (Electronic Numerical Integrator And Computer) хэмээх анхны электрон тооцоолох төхөөрөмж юм. Энэ нь 10-тын тооллын системд ажилладаг компьютер байв. Түүний цахилгаан хэлхээнд электрон ламп (vacuum tube) хэмээх элементийг ашигласан байжээ. Энэ нь агаарыг нь соруулж, вакуумжуулсан шилэн хорго бөгөөд дотроо электродууд агуулна. Электродууд эсрэгээр цэнэглэгдсэн тохиолдолд энд электроны урсгал үүснэ. Энэ урсгалыг удирдан гүйдэл хүчдэлийн өсгөгч (amplifier) эсвэл логик түлхүүрийн (switch) горимд ажиллаж болдог байна. Ө.х. сул цахилгаан дохиог хүлээн аваад өсгөж гаргах, цахилгаан дохионы урсгалыг агшин зуур хаах/нээх боломжтой юм. ENIAC компьютер ойролцоогоор 18 мянган электрон ламп агуулсан байжээ. Тухайн үеийн электрон ламп хүний эрхий хуруун чинээ хэмжээтэй байсан тул ENIAC овор хэмжээ маш том хэмжээтэй болсноос гадна маш их цахилгаан хэрэглэж, маш их халдаг байв. Тиймээс аварга том компьютерыг хөргөхийн тулд мөн аварга том хөргүүрүүдийг ашигладаг байжээ.
ENIAC-ийн дараагаар EDVAC (Electronic Discrete Variable Automatic Computer) , UNIVAC (UNIVersal Automatic Computer) г.м. электрон ламп бүхий компьютерууд бүтээгдсэн билээ. Харин ENIAC-аас ялгаатай нь эдгээр компьютерууд Фон Нейманы зарчмуудыг хэрэгжүүлсэн байлаа (2-тын тоололд ажилладаг, програмаа өөртөө хадгалдаг г.м.). Энэ үеийн компьютеруудын мэдээлэл боловсруулах хурд ойролцоогоор 10-20 khz.
II үе (1959-1964) – транзистор
Энэ үеийн компьютеруудэд транзистор хэмээх хагас дамжуулагч элемент ашиглагдсан байв. Транзистор нь мөн л цахилгаан гүйдлийг өсгөж юм уу логик түлхүүр мэтээр ажилладаг байна. Гэхдээ электрон лампыг бодвол илүү хурдан, илүү найдвартай, овор хэмжээ багатай бас үйлдвэрлэлийн өртөг хямд байв. Нэг транзистор ойролцоогоор 40 электрон лампыг орлох ажээ.
Транзисторыг цахиур г.м. хатуу материалаар хийдэг. Цахиур бол газрын гадаргын ¼-ийг бүрдүүлдэг, маш элбэг байдаг элемент юм. Тиймээс транзисторыг үйлдвэрлэх зардал маш хямд ажээ. Транзистор нь электрон лампыг бодвол цахилгааныг илүү хурдан бас сайн дамжуулдаг байна. Транзистор нь овор хэмжээгээр ч гэсэн электрон лампаас хамаагүй жижиг бөгөөд түүнтэй харьцуулахад бараг л халдаггүй гэж хэлж болно.
Ийнхүү компьютерын техникийн үйлдвэрлэлд транзистор нэвтэрснээр тооцоолох электрон техникийн хөгжлийн шинэ үе тавигджээ.
III үе (1965-1970) – интеграл схем
Транзистор хэрэглэх болсон нь компьютерын техникийн хөгжилд гарсан том дэвшил байв. Аль болох олон транзистор агуулсан бол компьютерын хурд хүч нь төдий чинээ нэмэгдэж байв. Гэхдээ бас өөрийн гэсэн бэрхшээлийг бий болгосон.
Транзисторын тоо олшрох тусам цахилгаан хэлхээний бүтэц улам нарийн, төвөгтэй болж байв. Учир нь маш олон тооны тусдаа транзисторуудыг өөр хооронд нь болон бусад электрон эд ангиудтай холбож гагнан хэлхээнд байрлуулах хэрэгтэй болно. Энэ нь зардал ихтэй, бас схем алдаатай хийгдэх эрсдлийг нэмэгдүүлж байв.
Интеграл схем (Integrated Circuit – IC) буюу микросхем хэрэглэх болсноор дээрх бэрхшээлийг даван туулсан төдийгүй компьютерын техникийн хөгжлийн шинэ үеийг эхлүүлсэн гэж үздэг байна.
ИС гэдэг нь өөр дээрээ асар олон тооны бичил транзисторыг агуулсан, маш бага хэмжээтэй (хэдэн см²) цахиурын ялтас юм. Заримдаа микросхем, заримдаа хагас дамжуулагч чип гэж нэрлэнэ. Технологийн хувьд, олон тооны бичил транзистор болон бусад электрон эд ангиудыг урьдчилан тодорхойлсон схемийн (загварын) дагуу цахиурын ялтас дээр “хэвлэх” ө.х. “ургуулах” замаар ИС-ийг гаргаж авдаг байна.
Ингэж маш бага орон зайд асар олон логик элементийг цуглуулж чадсанаар нэг элементээс нөгөө рүү цахилгаан дохио дамжихад зарцуулах хугацаа эрс багасна. Үр дүнд нь мэдээж компьютерын тооцоо хийх хурд ихэсч, нэг секундэд гүйцэтгэх үйлдлийн тоо нэмэгдэнэ. Мөн шаардагдах тэжээлийн хэмжээ багасч, энергийн алдагдал багасч, зардал буурсан байна.
Компьютерын овор хэмжээ эрс багасч жижиг шүүгээний эрэмбэтэй болсон байна.
Орчин үеийн компьютер нэг биш харин түүнээс олон ИС-үүдийг агуулдаг. Эдгээр ИС-үүд нь хамтдаа эх хавтан (motherboard) дээр байрлаж байдаг.
ИС анх компьютерын техникт ашиглагдаж эхэлнээс хойш өнөөдрийг хүртэлх болон цаашдын түүний хөгжлийн төлвийг Мурын хууль үзүүлдэг.
IV үе (1971-одоо) – микропроцессор
Компьютерын хөгжлийн 4 дэхь үе бол микропроцессорын эрин үе юм.
Микропроцессор бол процессорын үүрэг гүйцэтгэдэг интеграл схем юм.
1970-аад оны эхээр Intel компанийн ажилтан Эдвард Хофф (Edward Hoff) харандааны балруулын чинээ хэмжээтэй, тооцон бодох болон логик үйлдэл хийж чадах схем агуулсан Intel-4004 хэмээх чип бүтээсэн нь анхны микропроцессор хэмээн өнөөдөр тооцогддог байна. Энэ нь 2300 транзистор агуулсан, секундэд ойролцоогоор 108 мянган үйлдэл хийдэг процессор байсан байна. Intel-4004 микропроцессорын дараагаар Intel-8008 микропроцессор бүтээгдсэн байна. Эдгээр микропроцессорууд компьютерт биш харин тооны машинд ашиглагдсан байжээ.
1974 онд Intel-8080 микропроцессор бүтээгдсэн байна. Түүний чипэнд 4500 транзистор агуулагдсан байв.
Энэ үеэс микропроцессорыг компьютерын үндсэн компонент болгон ашиглах эхлэл тавигдсан гэж үздэг байна. Микропроцессор бүхий компьютерыг микрокомпьютер хэмээн нэрлэх болсон байна. Мөнхүү 1974 онд Эдвард Робертс хэмээх инженер Altair-8800 хэмээх микрокомпьютерыг угсарсан байна. Энэ компьютер худалдаанд гармагцаа маш их эрэлттэй болж чаджээ. Уг компьютерт Intel-8080 микропроцессорыг ашигласан байна.
Овор хэмжээ багатай микрокомпьютерууд бий болсон нь хувь хүмүүс өөртөө зориулж тэдгээрийг худалдаж авах боломжийг бүрдүүлж, харгалзах зах зээлийг бас нээж өгчээ.
1976 онд Стив Возняк (Steve Wozniak), Стив Джобс (Steve Jobs) нар Apple компанийг үүсгэн байгуулж, Apple-I микрокомпьютерыг угсарсан байна. 1977 онд Apple-II микрокомпьютер худалдаанд гарсан байна.
1981 онд IBM компани, тухайн үед Intel-ээс гаргаад байсан Intel-8088 микропроцессор бүхий IBM PC хэмээх микрокомпьютерыг худалдаанд гаргаснаар хэн бүхний мэдэх персонал компьютерын эрин үе эхэлжээ.